18 iyun 2024-cü il tarixində Qırğızıstanın Qarabalta şəhərində Türkdilli dövlətlərin beynəlxalq simpoziumu keçirildi. Simpoziuma Azərbaycandan qatılan “Mahmud Kaşğari adına Beynəlxalq Fond”un Prezidenti, Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı Cavanşir Feyziyev və Beynəlxalq Türk Mədəni İrsi Fondunun Prezidenti Aktoti Raimkulovanın məruzələri olduqca maraqla dinlənildi. Türk dünyasının böyük alimi Cavanşir Feyziyevin “Azərbaycan-Qırğızıstan ədəbi-mədəni əlaqələri”nə həsr olunmuş məruzəsini oxuculara təqdim edirik:
Cavanşir Feyziyev
Azərbaycan Respublikası
Milli Məclisin deputatı
Cavanşir Feyziyev: “Təməlində mədəniyyətin dayandığı əlaqələr Azərbaycanla Qırğızıstan arasında birlik və bərabərliyin daha da möhkəmlənməsinə xidmət edəcək”
Türk dövlətləri ilə elmi-ədəbi-mədəni əməkdaşlığın daim inkişaf etdirilməsi Azərbaycanın beynəlxalq siyasətinin prioritet istiqamətlərindəndir. Türkdilli xalqları birləşdirən ortaq mədəni irs və ortaq tarix dövlətlər arasındakı münasibətlərdə daim öz müsbət təsirini göstərir. Azərbaycanın eyni kökə, ortaq milli-mənəvi dəyərlərə bağlı olduğu Qırğızıstanla çox uğurlu əməkdaşlıq tarixçəsi var. Azərbaycanla Qırğızıstan arasında diplomatik münasibətlər 19 yanvar 1993-cü ildə qurulub. 1 aprel 2002-ci ildə Qırğızıstan Azərbaycanda Fəxri Konsulunu təyin edib. 16 may 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Qırğızıstanda səfirliyi açılıb, 18 yanvar 2008-ci ildə isə Qırğızıstan Azərbaycana səfirini təyin edib. Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan-Qırğızıstan əlaqələri Mərkəzi Asiyanın digər türk dövlətləri ilə olduğu kimi, əsasən, beynəlxalq və regional təşkilatların işində əməkdaşlıq çərçivəsində həyata keçirilib.
Azərbaycan Qırğızıstanın çox vacib tərəfdaşıdır. Bu tərəfdaşlıq həm iqtisadi- həm də sosial-mədəni sahələri əhatə edir. Bu münasibətlərin əsası Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən qoyulub və Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla inkişaf etdirilir.
1993-cü ilin dekabrında Türkmənistanda MDB Dövlət Başçıları Şurasının iclası zamanı Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevlə Qırğızıstan Prezidenti Əsgər Akayevin ikitərəfli görüşü keçirilib. Görüş zamanı iki ölkə arasında münasibətləri möhkəmlətmək üçün ənənələrin, mədəniyyətin, dinin ümumiliyi, dil yaxınlığı kimi möhkəm bünövrənin olduğu vurğulanıb.
Ulu Öndər Heydər Əliyev 1995-ci ilin avqustunda Türkdilli Dövlət Başçılarının üçüncü sammitində iştirak etmək üçün Qırğızıstana gedib və Qırğızıstan Prezidenti Əsgər Akayevlə görüşüb. Görüş zamanı iki dövlət arasında əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi ilə bağlı məsələlərin müzakirəsinə ciddi ehtiyac olduğu bildirilib. Səfər çərçivəsində Heydər Əliyev Bişkekdə Manas dastanının 1000 illik yubileyinə həsr edilmiş bayram tədbirlərində iştirak edib.
Bu cür sağlam təməllər üzərində bərqərar olan bugünkü münasibətlər ölkələrimiz arasındakı birlik və bərabərliyin təntənəsidir.
Qırğızıstan Prezidenti Sadır Japarovun təşəbbüsü ilə Qırğızıstan dövləti adından işğaldan azad olan Qarabağda - Ağdamın Xıdırlı kəndində tam orta məktəb binasının inşası iki ölkə arasında sarsılmaz qardaşlıq münasibətlərinin göstəricisidir.
Azərbaycan- Qırğızıstan arasında ədəbi-mədəni müstəvidə əlaqələr sovet imperiyasının qurulması ilə yaranmış, 1950-1960-cı illərdən sonra inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu əlaqələrin inkişafında mərhum lider Heydər Əliyev və dünya şöhrətli yazıçı Çingiz Aytmatov mühüm rol oynamışlar. Çingiz Aytmatovun Azərbaycana səfərləri, görkəmli ədiblərimiz haqqında etdiyi çıxışlar, yazdığı məqalələr, qarşılıqlı teleqram və məktublar, sənətkarlarımızla Azərbaycanda, Qırğızıstanda və birliyin müxtəlif şəhərlərində keçirilən iclaslarda baş tutan görüşlər Azərbaycan-Qırğız ədəbi əlaqələrinin sovet dövründə inkişafını təmin etmişdir.
SSRİ-nin tarixə qovuşması, Azərbaycanın və Qırğızıstanın müstəqillik qazanması nəticəsində qarşılıqlı əlaqələrin milli ideyalar işığında yeni mərhələsinin əsası qoyulmuşdur. İstər sovet dövründə, istərsə müstəqillik illərində Azərbaycan- qırğız ədəbi əlaqələrinin inkişafında görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Ümummilli liderin 1995-ci ilin 28 avqustunda Qırğızıstanda “Manas” dastanının 1000 illik yubiley tədbirində çıxışını ədəbi əlaqələrimizin müstəqillik dövrünün uğurlu başlanğıcı hesab etmək olar. Yubiley tədbirində etdiyi çıxışında Heydər Əliyev qırğız xalqının müdrikliyinin, zəkasının, qəhrəmanlığının rəmzi olan “Manas” dastanını bütün dünya sivilizasiyasının sərvəti adlandırmış, Azərbaycan-Qırğız əlaqələrindən bəhs etmişdir: “Qırğız və Azərbaycan xalqlarını ümumi köklərimizdən, tarixi keçmişimizdən, adət və ənənələrimizdən, dilimizdən və dinimizdən, bir çox başqa xüsusiyyətlərdən doğan çoxəsrlik dostluq telləri bağlayır. Biz qırğız xalqı ilə olan bu dostluğumuzu əziz tuturuq. Qırğız xalqı dövlət müstəqilliyi qazandıqdan sonra Qırğızıstan torpağında gedən prosesləri biz dostcasına müşahidə edirik. Dünən və bu gün biz Qırğızıstanda baş vermiş və indi də davam edən böyük dəyişikliklərin şahidi oluruq. Bütün bu dəyişikliklər onu göstərir ki, böyük Manasın vəsiyyətləri həyata keçir. Bu həm də qırğız xalqının, Qırğızıstan dövlətinin öz müstəqiliyini və suverenliyini möhkəmləndirmək üçün gördüyü böyük işlərlə bağlıdır”.
Heydər Əliyevin siyasi arenada həyata keçirdiyi dünya miqyaslı fəaliyyəti Çingiz Aytmatov ədəbiyyat müstəvisində, yazdığı əsərlərlə uğurla davam etdirmişdir. İki dühanın, fenomenal şəxsiyyətin ötən əsrin ikinci yarısında həyata keçirdiyi işlər türk xalqlarının qarşılıqlı əməkdaşlığının mükəmməl nümunəsini təşkil etmişdir. Çingiz Aytmatov hələ sovet dövründə Heydər Əliyevlə dəfələrlə görüşmüş və onun böyüklüyünün, dahiliyinin fərqində olmuşdur. Yazıçı Heydər Əliyevi əfsanəvi lider adlandıraraq onu həm sovet dövründə, həm də müstəqillik illərində Azərbaycan xalqının, türk xalqlarının maraqlarını dünya səviyyəsində qoruyan lider adlandırmışdır: “Heydər Əliyev, həqiqətən də, tarixi, hətta əfsanəvi bir şəxsiyyətdir. Bu, sovet dövründə də belə idi, bu günkü MDB məkanında, xeyli çətinləşmiş müasir dünya şəraitində də belədir. Heydər Əliyev hər zaman xalqının xidmətində olmuşdur” .
Prezident İlham Əliyevin dövründə Azərbaycan – qırğız ədəbi əlaqələri daha da genişlənmişdir. Böyük sənətkar Çingiz Aytmatovun 2008-ci ildə Azərbaycana son gəlişi möhtəşəmliyi ilə seçilmişdir. Yazıçının 80 illik yublieyinin Bakıda təntənəli surətdə qeyd olunması, ölkə başçısı İlham Əliyevin “Dostluq” ordeninin ilk sayının Çingiz Aytmatova təqdim etməsi Çingiz Aytmatovun xatirəsində əbədi olaraq həkk olunmuşdur. Ölkə başçısı İlham Əliyev görüş zamanı Çingiz Aytmatovun hər zaman Azərbaycanın ən yaxın dostlarından olduğunu vurğulamışdır. Çingiz Aytmatov da çıxışlarında ölkə başçısı barədə yüksək fikirlər bildirmiş, onu qloballaşan dünyanın lider etalonu adlandırmışdır.
Çingiz Aytmatov ortaq mif yaradıcılığı və şifahi xalq yaradıcılığından başlayaraq Nizami, Nəsimi, Füzuli, Cəlil Məmmədquluzadə, Səməd Vurğun və müasirləri Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, İmran Qasımov, Anar haqqında qiymətli fikirlər bildirmiş, bu ədiblər haqqında müsahibələr vermiş, məqalələr yazmışdır. Ədəbiyyat müstəvisində Çingiz Aytmatovla Azərbaycan arasında olan əlaqələr dərin və genişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan ədibləri Azərbaycan-Qırğızıstan arasında körpünün, ədəbi əlaqələrin yaranıb inkişafında müstəsna xidmətlər göstərmişlər.
Çingiz Aytmatovun əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi və nəşrini ədiblərimiz sanki bir missiya olaraq yerinə yetirmişlər. Yazıçı Azərbaycan ədəbiyyatı və onun tarixini yüksək qiymətləndirərək demişdir: “Məni Azərbaycana ümumən həm xalqınıza olan dərin sevgi, həm də buradakı dəyərli dostlarım birləşdirir. Azərbaycan Dədə Qorqudun, Səməd Vurğunun vətənidir. Mərhum Rəsul Rzanı vaxtilə biz türkdilli yazarlar özümüzə ustad bilirdik. Bəxtiyar Vahabzadənin yubileyində iştirak etmişəm. Mərhum şair Şahmar Əkbərzadə ilə Bişkekdə və Bakıda unudulmaz görüşlərimiz olub. Anar – sizin böyük yazıçınız, mənim dəyərli dostumdur. Sizin musiqini, rəssamlığı yüksək qiymətləndirirəm .
Müstəqillik illərində Azərbaycan – qırğız ədəbi əlaqələrinin inkişafına töhfə verən bir sıra mühüm kitablar ölkəmizdə nəşr olunmuşdur. Adil Cəmil “Manas” dastanının parçalarını poetik tərcümə etmiş (1995), həm də eposun qısaldılmış nəsr variantını nəşrə hazırlamışdır. Eyni zamanda müəllif dastanı Azərbaycanda ilk dəfə olaraq tədqiqata cəlb edərək “Manas eposu və türk dastançılıq ənənəsi” adlı monoqrafiya qələmə almışdır.
Müstəqillik illərində Azərbaycanda qırğız ədəbiyyatına dair çap olunan kitabların əksər hissəsini Çingiz Aytmatovun əsərləri təşkil etmişdir. Müstəqilliyin ilk illərində, 1992-ci ildə “Çingiz xanın ağ buludu” povesti Məti Osmanoğlunun tərcüməsində nəşr olunmuşdur.
Ölkə prezidenti cənab İlham Əliyevin 2004-cü il 12 yanvar Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında Sərəncamından sonra Çingiz Aytmatovun əsərləri də yenidən latın əlifbası ilə mükəmməl şəkildə nəşr olunmuşdur. 2004-cü ildə “Çaşıoğlu” nəşriyyatı tərəfindən yazıçının “Seçilmiş əsərləri” AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərovun redaktorluğu və ön sözü ilə çap olunmuşdur. Eyni ildə yazıçının iki cildlik “Seçilmiş əsərləri” işıq üzü görmüşdür. 2009-cu ildə “Dünya ədəbiyyatı” seriyasının bir cildində Çingiz Aytmatovun əsərləri yer almışdır.
Şair İbrahim İlyaslının tərcüməsində Çingiz Aytmatovun müxtəlif illərdə qələmə aldığı hekayələr 2014-cü ildə ölkəmizdə kitab halında çap edilmişdir.
“Ədəbiyyat” qəzetinin səhifələrində Mehman Həsənin tərcüməsində Çingiz Aytmatovun “Ağ yağış” hekayəsi, “Üz-üzə povesti, “Kassandra damğası” romanından bir parça və Nərgiz Cabbarlının tərcüməsində “Kassandra damğası” romanı dərc edilmişdir.
2016-cı il mart ayında Çingiz Aytmatov daha bir yeni kitabı ölkəmizdə işıq üzü görmüşdür. Mehman Həsənov tərəfindən rus dilindən dilimizə tərcümə olunan “Üz-üzə” povesti akademik İsa Həbibbəylinin “İnsan mənəviyyatının böyük ədəbiyyatı” adlı ön sözü ilə, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən nəşr edilmişdir.
2009-cu ildə Südabə Sərvinin tərtibi ilə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən “Çingiz Aytmatov. Mən Manas oğluyam” kitabı aytmatovşünaslığa böyük bir töhfə olmuşdur. Kitab yazıçının 85 illik yubileyi çərçivəsində Türkdilli Dövlətlərin Siyasətinə Dəstək Fondunun dəstəyi ilə qırğız dilinə tərcümə olunaraq Bişkekdə nəşr olunmuşdur.
2013-cü ildə çıxan “Çingiz Aytmatov. Türk ruhunun qələbəsi” kitabı Azərbaycan – Qırğızıstan ədəbi əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından mühüm mənbə olmuşdur. Elnarə Akimovanın tərtibi və “Bitməyən yol, susmayan dua” ön sözü ilə nəşr olunan kitabın elmi redaktorluğunu AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli etmişdir.
TÜRKSOY 2014-cü ili qırğız akın poeziyasının görkəmli nümayəndəsi olan Toqtoqul Satılqanovun 150 illiyinə həsr etmişdir. Şairin “Seçilmiş əsərləri” Qırğızıstan, Qazaxıstan, Türkiyə, Türkmənistan və Özbəkistanla yanaşı, Ramiz Əskərin tərcüməsində Azərbaycanda da nəşr olunmuş və dövlət səviyyəsində təqdimatı keçirilmişdir.
Azərbaycanda qırğız ədəbiyyatı ilə bağlı bir sıra elmi monoqrafiyalar yazılmışdır. Leyla Gərayzadənin “Rusdilli yazıçıların yaradıcılığında etno-epik yaddaş problemi” adlı elmlər doktorluğu dissertasiyasının böyük bir qismi Çingiz Aytmatovun yaradıcılığının təhlilinə həsr olunmuşdur.
Azərbaycanda Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı dilşünaslıq baxımından da öyrənilmişdir. Ülviyyə Hüseynova Bakı Dövlət Universitetində “Çingiz Aytmatovun rusdilli əsərlərində türkizmlər” adlı dilçilik yönlü filologiya üzrə fəlsəfə doktorluğu işi yazmışdır. 2008-ci ildə tədqiqatçının eyniadlı kitabı işıq üzü görmüş və yazıçının 80 illik yubileyinə həsr olunmuşdur.
Azərbaycan-qırğız ədəbi əlaqələrinin inkişafında dramaturgiya və teatr sənəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, Çingiz Aytmatovun əsərləri üzərində qurulan tamaşalar Azərbaycan səhnələrində hələ sovet dövründən başlayaraq dəfələrlə nümayiş olunmuşdur. Teymur Elçinin tərcüməsində “Ana tarla” pyesi Akademik Dram teatrın səhnəsində bir neçə dəfə tamaşaya qoyulmuşdur. “Gün var əsrə bərabər” romanının əsasında hazırlanmış “Manqurt” tamaşası müstəqillik illərində ölkəmizin ayrı-ayrı teatrlarında, fərqli quruluşlarda dəfələrə nümayiş olunmuşdur. 1988-ci ildə Çingiz Aytmatovun görkəmli qazax şairi Muxtar Şaxanovla birlikdə qələmə aldığı “Sokratı anma gecəsi” adlı pyesi Akademik Milli Dram Teatrında səhnəyə qoyulmuş və uzun müddət teatrın uğurlu tamaşalarından biri olmuşdur.
2013-cü ildə Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında “Manqurt” tamaşası səhnəyə qoyulmuşdur. Tofiq Seyidovun quruluş verdiyi tamaşanın bədii tərtibatçısı əməkdar rəssam Əbülfəz Axundov, musiqi yozumu verən Şəmsəddin Qasımov olmuşdur. “Manqurt” pyesi Lənkəran Dövlət Dram Teatrında da dəfələrlə nümayiş olunmuşdur. Müstəqillik illərində Dövlət Pantomima Teatrının repertuarında “Manqurt” pyesi özünəməxsus yer tutmuşdur.
5-8 sentyabr 2006-cı il tarixlərində Bakıda kecirilən "Şərq-Qərb" kinofestivalında Qırğızıstan və Qazaxıstan kinematoqrafçılarının birgə istehsalı etdiyi "Cənnət quşları" kinofilmi nümayiş etdirilib.
Qırğız şairi Eqemberdi Ermatov dahi şairimiz Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" əsərini qırğız dilinə tərcümə edib. 2008-ci ildə Bişkekdəki "Salam" nəşrlər evi "Azərbaycanlılar Qırğızıstanda" kitabını rus dilində çap edib.
Azərbaycan-Qırğızıstan ədəbi əlaqələri müstəqillik işığında özünün parlaq mərhələsinə qədəm qoymuş və aparılan uğurlu dövlət siyasətinin nəticəsində qarşılıqlı əməkdaşlıq hər gün daha da genişlənməkdədir.
